فرش یا قالی نوعی پهن کردنی بافته شده از الیاف پنبه، پشم و بعضاً ابریشم است که بیشتر موارد برای پوشش دادن زمین به کار می‌رود. به دست بافته پرزدار و گره‌دار، فرش (قالی) گفته می‌شود. از آنجا که قالی و فرش اکثر مواقع نقشهای زیبایی بر خود داشته‌اند، امروزه به جنبه تزئینی آنها بیشتر توجه می‌شود. از سال ۱۳۹۳ به بعد شهر کاشان (شهری تاریخی، مرکز شهرستان کاشان و بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهرستان پس از مرکز استان اصفهان میباشد. کاشان را دارالمومنین، شهر گل و گلاب، شهر خانه‌های تاریخی و پایتخت فرش و قالی جهان میخوانند.) و این اثر ماندگار در میراث ملموس یونسکو با شماره ۰۰۳۸۳ ثبت گردید.
کارخانه تولید فرش ماشینی:
هم‌اکنون بیش از ۱۲۰۰ کارخانه تولید فرش ماشینی و ۷۰۰ کارگاه تولید فرش دستبافت در منطقه کاشان و آران و بیدگل مشغول به فعالیت میباشد و صادرات فرش در ایران یکی از فعالیت‌های اقتصادی پر سود محسوب می‌شود.
ریشه‌شناسی واژه‌های مربوط به فرش، قالی و پهن کردنی ها:
در گویش پهلوی واژه‌های گوناگونی برای اشاره به انواع پهن کردنی ها به کار برده می‌شد، برای قالی نفیس (قیمتی) از بت یا بوپ، برای نمد و فرش از نمت! استفاده می‌شد و برای فرش و بستر از ویسترگ که از ویستردن گرفته شده که در فارسی امروزی، گستردن گفته می‌شود.
اما واژه قالی یا غالی از نام شهری به نام قالین در ارمنستان (بخشی از ایران باستان) گرفته شده است. البته فرهنگ لغت عمید (یک فرهنگ لغت یک‌زبانهٔ فارسی به فارسی) کلمه قالی را برگرفته از کلمه ترکی قالین به معنای فرش پرزدار که با نخ و پشم به رنگ‌های مختلف بافته می‌شود، معنی کرده است.
معنای «بوب» در لغت نامه دهخدا (لغت‌نامه دهخدا کتابی جامع شامل شرح و معنی واژگان زبان فارسی) چنین آمده است:
فرش و بساط خانه فرشی که آن را انبوب نیز گویند در ارمنی، بوب و پهلوی، بوپ. در تاریخ طبری «بساط» مترادف فرش آمده‌است. در آنجا از «فرش بهارستان» سخن می‌رود که در حمله اعراب به ایران از کاخ تیسفون (نام یکی از پایتخت‌های باستانی ایران است که در کشور عراق امروزی قرار دارد) بدست آمده است.
«فرش بهارستان» متعلق به دوره ساسانی که با نام‌های بهارخسرو ، بهارکسری و مهستان نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین آثار هنری ایران است که بر اثر حمله اعراب به ایران و انتقال آن به مدینه توسط اعراب تکه‌تکه شد. این فرش در ایوان کسری (برجسته‌ترین یادگار شاهنشاهی ساسانی، در تیسفون واقع در کشور عراق کنونی است.) قرار داشته و دارای ۱۴۰ متر طول و ۲۷ متر پهنا بوده‌است، در بافت این فرش از ابریشم، طلا، نقره و جواهراتی با ارزش چون زمرد و مروارید استفاده شده‌است و طرح آن یکی از باغ‌های بهشت را نشان میدهد.
پیشینه فرش (قالی):
تصویر قدیمی‌ترین فرش شناخته‌شده موجود در جهان (قالیچه پازیریک):
قالی پازیریک یک قالی پشمی با رنگ‌های زنده‌است. این فرش چهارگوش تقریباً مربع بوده و ابعاد آن ۱٫۹۸ در ۱٫۸۹ متر است. نقش‌هایی که در آن دیده می‌شود شامل تصویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا کردن و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر است و حاشیه‌ای گل‌دار دارد.
سرگی رودنکو کاشف این قالیچه، پس از بررسی ساختار فرش و نگاره‌های آن متوجه شباهت بسیار زیاد نقش‌مایه‌های این فرش با نقش برجسته‌های تخت جمشید شد؛ بیشتر پژوهشگران این قالی را از دست‌بافت‌های پارت‌ها یا مادها می‌دانند. اما همچنان دربارهٔ تاریخچه حقیقی این فرش نظریه‌های متفاوتی ارائه شده‌است.
به دست بافته پرزدار و گره‌دار قالی می‌گویند. همه پژوهشگران متفق القول بر این نکته اعتراف دارند که قالی و قالیبافی از آسیا شروع شده‌است. پژوهشگران بر این عقیده‌اند که ترکستان، ایران و قفقاز مهد اولیه این هنر بوده است. از عباراتی که در انجیل و ادبیات کلاسیک آمده به این نتیجه رسیده‌اند که هنر شرقی فرش بافی مدت‌ها قبل از میلاد مسیح شناخته شده و وجود داشته‌است.
هومر حماسه‌سرای معروف سده هفتم پیش از میلاد یونان فیلسوف و سردار آتنی که در سال ۴۰۱ پیش از میلاد به جنگ با ایرانیان باستان پرداخته، گزارش کرده است که ایرانیان عادت دارند روی قالیهای نرم استراحت کنند.
نخستین قومی که به قالی بافی (فرش بافی) پرداخته اند:
ایرانیان نخستین قومی بوده‌اند که به قالیبافی پرداختند و در این زمینه سرآمد جهانیان شده اند. چنان‌که آخرین پژوهش‌های باستانشناسی هم تأیید کننده این موضوع هستند. منظور اشاره به قدیمی‌ترین قالی پرزدار شناخته‌شده موجود در جهان یعنی قالیچه پازیریک (قدیمی‌ترین فرش جهان) است که در سال ۱۹۴۹ میلادی برابر با ۱۳۲۷ هجری شمسی توسط گروهی از باستان‌شناسان روسی در حفاری‌هایی در منطقه آلتای سیبری جنوبی در دره پازیریک کشف شد.
تاریخچه بافت قالی (یا فرش‌بافی) تا آنجا که دانسته شده‌است، به هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد در آسیای مرکزی برمی‌گردد. قالی ایرانی پازیریک، قدیمی‌ترین قالی دستباف یافته‌شده جهان است که در سیبری کشف شده و بافت ایران در دوران هخامنشیان است. می شود گفت ایران اولین کشوری بوده که قالی بافی را شروع کرده. قالیبافی در سده ۱۰ میلادی به وسیله مورها به اسپانیا شناسانده شد. جنگ‌های صلیبی باعث شد تا قالیهای ترکی به اروپا برده شوند که در آنجا بیشتر از دیوارها آویزان می‌شد یا بر روی میزها قرار می‌گرفت؛ بنابراین، از آغاز آشنایی اروپاییان با قالی، آنها به آن به دیده یک اثر هنری و نه یک زیرانداز و پهن کردنی می‌نگریستند. پس از گسترش تجارت در سده ۱۷، قالیهای ایرانی به شکل چشمگیری به اروپای غربی شناسانده شدند.
امروزه مراکز عمده تولید و بافت قالی، کشورهای ایران، پاکستان، هند، ترکیه، شمال آفریقا، منطقه قفقاز، نپال، اسپانیا، ترکمنستان و تبت می‌باشند.
تاریخ فرش (قالی) در ایران:
پیشینه بافت الیاف در ایران برای تولید منسوجات به‌خصوص پارچه، به هزاره 5 ام قبل از میلاد می‌رسد. آثار گرانبها و زیبایی که از بخش‌های مختلف ایران به دست آمده، گواه آن هستند که منسوجات نفیس و بحث‌برانگیزی در این دوران وجود داشته‌اند، ازجمله تابوت سفالی دوران دالما، کردستان، همچنین آیینه مسی زنگ‌زده نوع ایلامی در سیلک و سایر مناطق.
بعد از گذشت سالیان زیاد، تقریباً در هزاره دوم پیش از میلاد، انسان توانست چگونگی به‌هم‌تنیدن نخ‌ها و ساختن طناب را کشف کند. این اکتشاف مانند تمام کشف های تاریخ فواید بسیار سودمندی برای هنر و صنعت آن دوران داشت. از جمله آن که از رشته‌های درهم‌تنیده طناب مانندی برای زیبایی ریشه‌های فرش استفاده می‌کردند. آثار به‌دست‌آمده از مناطقی مانند گورهای مارلیک (تپه مارلیک یا موذنی تپه یک محوطهٔ باستانی در کرانه خاوری سفیدرود و در دره «گوهر رود» از توابع رودبار در استان گیلان است. تپه مارلیک بقایای به جای مانده از تمدن باستانی متعلق به دست کم سه هزار سال پیش از میلاد است و پژوهشگران گمان می‌برند که این تپه آرامگاه خصوصی فرمانروایان و شاهزادگان مردمان آمارد بوده‌است.)، قلعه کوتی در دیلمان، و همچنین حسنلو نزدیک نقده (سولدوز) شاهدهایی بر این ادعا هستند.
قدمت فرش‌بافی و به‌طورکل منسوجات در ایران بسیار زیاد است. آثار زیبا و تفکربرانگیزی از دوره‌های مختلف کشف شده‌اند که نمی‌توان آنها را به‌طور دقیق به یک دوره خاص نسبت داد. گاهی اوقات یک اثر طی گذشت سالیان دراز و طی سلسله‌های مختلف ساخته شده‌است.
عوامل و چگونگی احیا و رونق صنعت فرش در دوره قاجار
صنعت فرش در ایران از پیشینه و قدمت بسیار طولانی برخوردار است، اما در دوره قاجار تحت تأثیر عواملی چون آشنایی و علاقه مندی تجار و مردم اروپا نسبت به فرش ایران و تقاضای روزافزون برای این کالا در بازارهای جهانی، سرمایه داخلی و خارجی در این رشته تولیدی به کار افتاد و صنعت فرش احیا و از رونق و شکوفایی خاصی برخوردار شد. براساس یافته های پژوهشی، استیصال اقتصاد ایران در قرن سیزدهم قمری/ نوزدهم میلادی و تلاش برای یافتن یک منبع عمده مالی و قابل اطمینان به منظور تأمین مالی واردات، همچنین تقاضای روزافزون برای فرش ایران در بازارهای بین المللی و به دنبال آن، سرمایه گذاری داخلی و خارجی در تولید و تجارت فرش و در نهایت، وجود نیروی انسانی فراوان و ارزان و در دسترس بودن مواد اولیه مورد نیاز در داخل، از عوامل اصلی احیا و رونق صنعت فرش در اواخر دوره قاجار بوده است.
فرشهای دوره ایلخانیان و تیموریان:
به گزارش روابط عمومی مرکز ملی فرش ایران، در دوران ایلخانیان تیموریان و ترکمانان مصادف با قرون هفتم، هشتم و نهم هجری قمری نشانه هایی از رواج هنر قالی بافی در برخی نقاط ایران همچون فارس در مرقومات تاریخ نویسان به چشم می خورد.
قالی های دربار حکام مغول و فرش هایی که داخل بقعه مبارکه حرم امام رضا (ع) در سفرنامه ابن بطوطه (۷۲۵ ه.ق.) بدان اشاره شده است از آن دست هستند. در خصوص دوران حکومت تیموریان روایتی از تیمور لنگ در دست است که اگر چه می تواند بسیار اغراق آمیز باشد، لیکن به وسعت هنر قالی بافی در ایران آن زمان اذعان دارد.
سیسیل ادواردز، قالی شناس معروف انگلیسی به قالی های نفیس دربار اوزون حسن یکی از مهم ترین حکام دوران ترکمانیان در تبریز اشاره می کند.(حدود سالهای ۸۷۸-۸۷۹ ه.ق)
از نمونه طرح فرش های دوره تیموریان نسخه‌های خطی خمسهٔ جامی (متعلق به ۸۱۷ شمسی) متعلق به موزه کاخ گلستان و هم چنین در برخی از کارهای مینیاتوری این زمان متعلق به قرن دهم هجری آمده است.
شاهرخ چهارمین فرزند امیر تیمور گورکان به کار هنر و هنرمندان علاقه مند بود و زمینه‌هایی برای پیشرفت صنعت فرش در آن زمان فراهم بوده است. «جوزا فا باربارا» (Josa fa Barbara) سفیر ونیز در دربار اوزون حسن – موسس سلسلهٔ آق قوینلو‌ها در تبریز از قالیهای عالی کاخ این امیر سخن می گوید. در برخی از تابلوهای «هانس هولبین» (Hans Hulbein) نقاش آلمانی آغاز قرن دهم هجری تصویرهایی از قالی ایران دیده می‌شود.
از روی این تصاویر می‌توان دانست که بیشتر قالی های پیش از قرن نهم هجری، کوچک و نقشهای آن هندسی و با نگاره‌هایی از جانوران و تقلید شده از طبیعت بوده است.
فرشهای دوره ایلخانیان زیاد شناخته‌شده نیستند. در این مورد محققی به نام آرمی برینگز نظریه‌ای ارائه داده که دارای نقاط ضعف بسیاری میباشد و در درستی آن به دیده تردید باید نگریست. بر پایه نظر او نقاشی‌هایِ فرشهای دوره تیموریان دقیقاً خصوصیاتِ فرشهای این دوران را بازمی‌تابند. به عبارت دیگر با دیدن این نقاشی‌ها می‌توان به تمام ویژگیهای بافتی و ظاهری و به‌طور کل تاریخچه آنها پی‌برد. اما از آنجا که نقاشی‌های به‌دست‌آمده از هنر فرش‌بافی این دوران بسیار محدود می‌باشند، پس اطلاعات زیادی از فرشهای این دوره در دست نیست و درست همینجاست که سستیِ نظریه برینگز هویدا می‌شود.
فرشهای دوره صفویه:
هنر و صنعت فرش در ايران سابقه ای چند هزار ساله دارد. هنرمندان ايرانی با ذوق و شور به کار قالي بافی و فرش مشغول بودند و باعث رونق آن شدند. پس از حمله مغول به ايران اين صنعت دچار رکود شد و بسياري از هنرمندان به نقاط ديگر رفتند و به کار خود ادامه دادند.
پس از استقرار حکومت ايلخانی مغول، اين حکام با استفاده از ايرانيان به بهبود وضعيت ايران پرداختند و بسياري از ويرانی ها را آباد کردند. به خصوص، در امر اقتصاد (تجارت و کشاورزی) و فرهنگ اقدامات موثری انجام دادند. به طور حتم هنر و صنعت فرش نيز مانند بسياري از هنرها و صنايع مورد توجه قرار گرفت. متاسفانه نمونه ای از فرش ايران دوره ايلخانی باقی نمانده است و فقط می توان آن را در آثاری مانند نقاشی و کتاب ها ملاحظه کرد. اما اين امر دليل بر نابودی کامل و يا عدم وجود اين صنعت در دوره ايلخانان نيست؛ زيرا صنعت فرش به تحول و تکامل خود ادامه داد و در دوره صفويه به اوج پيشرفت رسيد.
فرشهای ایران در دوره صفویه به بالاترین حد خود در زیبایی و بافت رسیدند که این مهم به دلیل تحت پشتیبانی شاهان قدرتمندی چون شاه عباس قرارگرفتن بود و دسترسی فراوان به مواد مورد نیاز برای بافت فرش و همچنین به‌رسمیت‌شناختنِ فرش به عنوان کالایی برای تجارت بوده‌است.
فرشهای مشهور ایرانی:
با وجود شهرت و قدمت هزاران ساله ولی باز هم فرش ایرانی بین مردم ایران ناشناخته است؛ کمتر کسی می‌تواند با دیدن فرشی محل بافت آن را حدس بزند و در مورد خصوصیات با ارزش آن صحبت کند، در حالی‌که با اتمام یک فرش، شناسنامه آن نیز همراه با خودش صادر می شود. عدم آگاهی نسبت به ویژگی های فرش سبب می‌شود خریدار هنگام خرید بدون توجه به موارد استفاده آن، قالی را فقط به دلیل زیبایی یا طرح و نقشه‌اش بخرد و بعد پشیمان شود که مثلا فرش فلان جا دوامی که مورد نظر او بوده است را ندارد؛ در حالی‌که نداشتن اطلاعات کافی در زمینه فرش به انتخاب نادرست انجامیده و در حقیقت این موضوع سبب از بین رفتن قالی شده است. حال ما تصمیم داریم به بررسی مشهورترین فرش های ایران بپردازیم؛ شاید شما هم از اینکه با توجه به نقشه فرشی بتوانید شهر بافنده آن را حدس بزنید، خوش‌تان بیاید.
قالیچه ترکمن:
قالی ترکمن گونه‌ای قالی و از صنایع دستی همین خطه است که امروز و در گذشته تولید می‌شده‌است. ترکمن‌ها اصالتاً گروهی از ترکان آسیای میانه هستند که از سال‌ها پیش در شرق دریای خزر تا رود جیحون به گونهٔ چادرنشینی زندگی می‌کردند. مارکوپولو، جهانگرد ایتالیایی، در شرح سفر خود به آسیای شرقی ضمن تعریف از اسب‌های ترکمنی از فرشهای ظریف و زیبای آنها نیز یاد می‌کند.
ترکمن‌ها بیشتر در ترکمنستان زندگی می‌کنند و عده‌ای از طایفه یموت و تعدادی هم از طایفه تکه در ایران زندگی می‌کنند. قالی بافی در میان مردم ترکمن همانند تمامی مردم فرش باف یک خصیصه و عادت همیشگی است. دستبافته‌های ترکمن صرفاً بر اساس ضرورت بافته میشوند و البته شماری از بافته‌هایشان نیز خالی از تجمل وزیبایی نیست.
قالیچه مود خراسان:
روستای مود واقع در ۳۸ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند از دیگر مناطق معتبر و شناخته شده قالیبافی نه تنها در بیرجند بلکه در جنوب خراسان می باشد. کیفیت و نوع مرغوب قالیهای مود در سالهای گذشته شهرت جهانی را نه تنها برای خود بلکه برای شهر بیرجند بدنبال داشته است.
عده ای عقیده دارند که اولین بار جهت ایجاد کارگاههای قالیبافی استادکاری از درخش به این روستا آورده شده و لذا از لحاظ قدمت و سابقه بافت، پس از روستای درخش قرار دارد. اما آنچه که در حال حاضر و با مشاهده سبک دارهای قالی در این منطقه توجه هر بیننده را بخود جلب می نماید، شباهت کامل دستگاههای قدیمی قالیبافی منطقه بیرجند با دستگاههای قدیمی قالیبافی استان کرمان است.
قالیچه مود خراسان به شیوه قالیهای مشهد بافته می‌شود. روستای مود در نزدیکی شهر بیرجند است و در بین تولیدات خراسان از بهترین‌هاست و شهرت جهانی دارد. اما از آنجا که تولیدات آن بسیار ناچیز است، تعداد بسیار کمی روانه بازار می‌شود. اندازه قالیچه مود ۸ متر مربع است. رنگ قالی‌ها هم‌خوان و معمولاً تیره‌است.
قالی شهر مشهد:
قالی مشهد گونه‌ای قالی ایرانی و از صنایع دستی همین خطه‌است که امروزه و در گذشته تولید می‌شده‌است.
قالیبافی در مشهد حدود پنج سده قدمت دارد، به‌طوری که یکی قدیمی‌ترین فرش مشهد که موجود است، نوعی فرش نماز (سجاده) است که توسط شاه طهماسب به سلیمان باشکوه در سال ۱۵۵۶ هدیه شده‌است. این فرشها در سه درجه کیفیتی در کارگاه سلطان ابراهیم میرزا، فرزند سام میرزا، و برادرزادهٔ شاه طهماسب، ساخته می‌شده است. یکی از انواع درجه یک آن تا دو سال پیش در لندن بود و به اعتقاد برخی در حال حاضر در اختیار کلکسیونر معروف، شیخ سعود آل‌ثانی قطری، است. تعدادی از نمونه‌های درجهٔ دوم و سوم هنوز در موزهٔ Topkapi موجود می‌باشند.
در قرن ۱۹ و ۲۰ محبوبیت قالی مشهد به حدی رسید که از آن افزون‌بر استفاده در داخل کشور، برای صادرات نیز بهره می‌جستند؛
الیاف پشمی به کار رفته در این فرشها به شدت صیقل داده می‌شدند تا رنگ را بهتر به خود جذب کنند، اما این عمل از دیگر سو باعث کاهش عمر فرشها نیز می‌گشت و این عاملی بود که تصویر بدی از قالی مشهد در اذهان شکل بگیرد تا جایی که صادرات این فرش به اروپا به‌طور چشمگیری کاهش یافت؛ متأسفانه قالیهای به جای مانده از آن دوران نیز همگی در معرض فرسایش قرار دارند.
تعیین تاریخ آغاز قالیبافی در مشهد همچون تعیین تاریخ برای آغاز قالیبافی در محل استان خراسان تا حدودی با مشکل مواجه است. مطابق نوشته‌ها و مدارک موجود قدیمی‌ترین قالی موجود منسوب به این شهر متعلق به دورهٔ شاه عباس صفوی است. مطابق روایات و نوشته‌های موجود این قالی به دستور شاه عباس در شهر مشهد جهت آستان علی بن موسی‌الرضا بافته شده‌است. در مورد این قالی سیسیل ادواردز نیز توضیحاتی داده و در کتاب خود قالی ایران را مورد رویت آن مطالبی به رشته تحریر درآورده است. وی عنوان می‌کند در مورد سابقه بافت این قالی با جست‌وجو در اسناد و مدارک موجود در آستانهٔ تنها فهرستی که پیدا نمود که متعلق به سال ۱۳۰۲ هجری قمری بوده و در آن مطلب بالا اشاره گردیده‌است و استناد به این حرف خزانه‌دار می‌کند که فهرست مذکور متکی به روایات و احادیث است.
در مورد چگونگی اوضاع قالیبافی از زمان صفویان تا اوایل قرن ۱۴ هجری مدارک خاصی در دست نیست اما شاید در منبع تا حدودی در مورد تاریخ شروع قالیبافی جدید مشهد مطالبی را به دست دهد و ما را از ابهام خارج سازد، هر چند این منبع نیز از کفایت لازم برخوردار نیست. یکی از منابع نوشته‌های شینلر، سیاح آلمانی است که در سال ۱۲۹۳ هجری قمری شهر مشهد را چنین توصیف کرده‌است؛ قیمت آذوقه در مشهد مانند دارالخلافه است. قیمت فرش، مس، حتی از دارالخلافه نیز بیشتر است در مشهد پارچه ابریشمی و قالی خوب می‌بافند، این تاریخ تقریباً مطابق با سال ۱۲۵۱ هجری خورشیدی است.
تصویر یک نمونه قالی (فرش) مشهد:
قالی زنجان:
استان زنجان یكی از قطب‌های فعال قالیبافی در سطح كشور است. قالی در استان زنجان، به جهت نحوه بافت و مواد اولیه مصرفی آن و همبسته با نوع طرح و نقش آن به چند دسته تقسیم می‌كنیم. در وهله اول در استان زنجان از گذشته بسیار دور یک نوع قالی شبیه به خرسک در منطقه قیدار با رج شمار بالا و یک پود كلفت تهیه می‌شده است كه در این نوع فرش پود نازک استفاده نمی‌شده، در حقیقت سنتی‌ترین فرش دستبافت استان محسوب می‌شود، كه اكثر روستاییان با بافت این نوع زیرانداز آشنایی كامل داشته‌اند.
فرش‌بافی در زنجان یکی از صنایع با قدمت زیاد است که نقش قابل توجهی در صادرات فرش ایران ایفا می‌کند. قدمت فرش بافی را می‌توان از اوایل بنای این شهر نام برد یعنی از زمان پادشاهی اردشیربابکان. فرشهای صادراتی زنجان از بهترین جلوه‌های فرهنگی این استان هستند. فرش افشار زنجان یکی از پر طرفدارترین فرشهای ایرانی است به‌طوری‌که به دلیل زیبایی طرح و رنگ در کشورهای اروپایی بسیار مورد استقبال قرار گرفته است.
قالی قشقایی:
قالی بافی جزو مهم‌ترین صنایع دستی مردمان ایل قشقایی به‌حساب می‌آید و قالیهای بافته شده توسط قشقایی‌ها را نیز قالی یا فرش قشقایی می‌نامیم. بافت فرش قشقایی در ابتدا تنها برای استفاده شخصی خود عشایر قشقایی صورت می‌گرفت. ولی به مرور زمان و با افزایش محبوبیت این فرش در میان سایر مردم بافت فرش به‌عنوان پیشه و منبع درآمدی برای زنان عشایر قشقایی تلقی می‌شود.
امروزه تولید و بافت فرشهای قشقایی علاوه‌بر عشایر قشقایی توسط مردم روستایی یا گاها شهری نیز انجام می‌پذیرد درحالی‌که در گذشته بافندگان فرش قشقایی عمدتا زنان یا دختران عشایری بودند. به دلیل این که استان فارس مرکز اصلی سکونت ایل قشقایی است، قالیهای قشقایی به نام‌های قالی قشقایی فارس یا قالی قشقایی شیراز نیز معروف هستند. فرش قشقایی را می‌توان یکی از مشهورترین و خاص‌ترین فرشهای دست باف ایرانی برشمرد.
این قالی که رنگ مشخصه آن نارنجی است؛ توسط زنان ایل قشقایی (یکی از اتحادیه‌های ایلی ایران است که مانند بسیاری از اتحادیه‌های ایلی متأخر ایران مخلوطی از قبیله‌هایی با ریشه‌های قومی گوناگون ترک، لر، کرد و عرب است، اما بیشتر قشقایی‌ها ریشه‌ای ترک دارند و تقریباً تمامشان به گویشی از زبان‌های ترکی اغوز غربی صحبت می‌کنند که خود آن را ترکی می‌نامند) بافته می‌شود.
تصویر فرش بافته شده توسط ایل قشقایی:
قالیچه شیراز، نیریز و خرمی:
نیریز در شرق شیراز و در کنار دریاچه بختگان در استان فارس واقع شده و هم مرکز قالی بافی و هم بازار فروش قالیچه های افشاری است.این ناحیه قالی هایی با کیفیت گوناگون تولید می کند.
ابعاد: اکثر قالیچه های نیریز در اندازه 20/2 × 50/1 متر است و گاه قالیهایی به ابعاد 6 متر مربع نیز بافته می شود.
رنگها: قالیچه های رنگ آمیزی زنده ای دارند.با این وجود تیرگی رنگها از ویژگیهای خاص قالیچه های افشاری است.
نقشها: طرحها نیز همانند نقش قالیچه های افشاری هستند. از بوته های تزئینی متنوع بشکل تک یا تکراری استفاده زیادی می شود.قالیهای جدیدتر گهگاه کیفیتی نامرغوب دارند.
ساختار: تار و پود از کتان هستند.
گره: قالیچه ها با گره فارسی بافته می شود. تعداد گره بسته به درشتی یا ظرافت بافت بین 1500- 1000 گره است.
پرز: بسته به کیفیت پشم،پرز قالیچه های را نیمه بلند می چینند.
کیفیت: قالیهای نسبتا خوب در کیفیتهای گوناگون.قطعات قدیمی و آنتیک در فرش فروشیهای لوکس یافت می شوند. این قالیچه ها در شمار تولیدات ممتاز اقوام عشایری هستند.
بسته به کیفیت پشم پرز قالیچه‌ها را نیمه بلند می‌چینند. قالی خرمی در رنگ شهرت دارد.
قالیچه بیرجند:
بیرجند در میانه راه مشهد و زاهدان است. همچون بخش‌های دیگر شرق ایران قالیچه‌های این ناحیه نیز با گره جفتی و چهارتار بافته میشوند. فرشهای بیرجندی معمولاً با طرح خشتی و ریز ماهی میباشد. قالیهای بزرگ بیرجندی تا ۲۰ متر مربع نیز بافته میشوند. از رنگ‌های نارنجی، قرمز، زرد و آبی برای ایجاد تضاد با بژ در زمینه استفاده می‌شود. تار و پود آن پیشتر از پشم بوده است. اما در قالیهای جدید بیشتر از کتان استفاده می‌شود. این قالیچه دوام چندانی ندارد و پرزهای آن نیمه‌بلند و بلند چیده میشوند.
قالیچه تصویری بلوچی:
فرش بلوچی گروهی متمایز از فرشها هستند که قبایل بلوچ، در شمال شرق استان خراسان ایران و منطقه سیستان می‌بافند. علاوه بر بلوچ، بسیاری دیگر از گروه‌های قومی در خراسان فرشهایی شبیه فرشهای بلوچی می‌بافند که شبیه آنها طراحی شده‌است.
گروه‌هایی از اقوام بلوچ که ساکن افغانستان هستند، از سال‌ها پیش قالی می‌بافتند. اکثر طوایف بلوچی مسلمان سنی هستند و به زبانی نزدیک به پارسی میانه صحبت می‌کنند. طرح‌های قالیچه‌های بلوچی بیشتر از نقشهای ترکمن گرفته شده‌اند و بقیه ترکیبی از طرح‌های قالی بخش‌های دیگر ایران‌اند. در آنها رنگ‌های مصنوعی کمتر به‌کاررفته و بیشتر از رنگ‌های طبیعی و تیره استفاده می‌شود.
قالی راور گران ترین قالی جهان:
قالی راور یکی از غنی ترین و قدیمی ترین فرشهای ایران است که در حراج ساتبی نیویورک یک قطعه از این نوع فرش دست باف ایرانی عهد صفوی با مبلغی معادل 33 میلیون دلار فروش رفت و خبرگزاری ها و رسانه های مختلف خبر تعجب برانگیز آن را با آب و تاب پوشش دادند. خبری که البته پیش از این بی سابقه نیز نبوده است و هیچ یک از این رسانه ها اشاره نکردند که این اثر، قالی اصیل کرمان و بافته دست یک قالیباف گمنام راوری است و راور جایی نیست جز مهد و قلب از کار افتاده فرش دست باف کرمان که در بین مردم این شهر به قالی کرمونی معروف است.
فرش راور از مشهورترین نقشهای فرش ایرانی میباشد. در کاخ نیاوران چندین فرش راور در معرض دید قرار گرفته‌است. همچنین فرش راور عنوان گران ترین قالی جهان را نیز به خود اختصاص داده، این فرش دارای گره خاصی است که به فرش استحکام بالایی میدهد. طرح و نقش فرش راور بسیار ریز و سخت بافت است و بافت آن زمان زیادی می گیرد. ریس هایی که در بافت این فرش استفاده میشوند معمولا با رنگ طبیعی رنگ و آماده شده اند که کیفیت بهتری نسبت به رنگ مصنوعی دارد.
تولید و بازار فرش و قالی:
تولید فرش دستباف ایران از ابتداییترین مراحل تولید تا رسیدن به دست مصرفکننده حدود 30 فرصت شغلی را در خود جای میدهد، این صنعت به لحاظ حجم اشتغال جزء صنایع دارای بیشترین حجم است. هزینههای ایجاد اشتغال در صنعت فرش دستباف یک دهم میزان متوسط هزینه اشتغال در صنعت است. همچنین این صنعت به دلیل ارزش افزوده بالا، ارزش صادراتی و کسب درآمد ارزی، باعث افزایش درآمد ملی کشور میگردد.
فرش به‌عنوان یکی از محصولات صنایع دستی ایران، جایگاه مهمی در اقتصاد ایران به ویژه در صادرات غیرنفتی ایران دارد به نحوی که هویت این محصول با نام ایران در بازارهای بینالمللی عجین شده است. با این حال صرفنظر از تجربه چند صد ساله تولید این محصول در کشور، در حدود سه دهه اخیر به واسطه جهانی شدن بازارها و گسترش تجارت بینالمللی، کشورهای دیگری به تولید این محصول روی آورده و خواهان سهمی از بازار جهانی این محصول شده‌اند که بالطبع باعث کاهش سهم بازار ایران به‌عنوان رهبر بازار جهانی این محصول شده و موجب گردیده جایگاه فرش دستباف ایران در جهان دچار تزلزل شود.
با توجه به مزایایی که رونق و توسعه این صنعت برای اقتصاد کشور دارد، لزوم توجه به آن و رفع مشکلات این صنعت باید به‌عنوان یکی از اولویتها در تصمیمات سیاستگذاران قرار گیرد. لذا جهت شناسایی چالشهای این صنعت و ارایه راهکارهای مناسب، در این پژوهش ابتدا جایگاه فرش دستباف ایرانی مورد بررسی قرار گرفته سپس وضعیت تولید، عرضه و تقاضا، اشتغال،سرمایهگذاری و صادرات با هدف شناسایی فرصتهای جذب سرمایهگذاری و رونق تولید و صادرات تحلیل می‌شود.
صفحه اصلی
