فرش ماشینی امروزه به جزء جدا نشدنی منازل بسیاری از ما ایرانیان تبدیل شده است. فرش ماشینی برخلاف قالی دستبافت گونه‌ای مصنوعی از قالی است که توسط ماشین‌آلات صنعتی بافته می‌شود. به دلیل سرعت تولید و همچنین ارزان بودن مواد اولیه نسبت به قالی دستبافت قیمت ارزانتری دارد و از مزایای آن بهتر و با کیفیت بودن نقش و تصاویر هنری روی آن است.
یکی از تفاوت های اصلی فرش دستبافت و فرش ماشینی در نوع الیاف به کار رفته در بافت آنها و نحوه تولیدشان میباشد.
با توجه به اینکه فرش ماشینی یک کالای هزینه بر است، انتخاب یک فرش ماشینی خوب که هم از کیفیت و دوام بالا و هم از قیمت مناسبی برخودار باشد، اهمیت فراوانی پیدا کرده است بویژه زمانی که بدانید فرش ماشینی از آن دسته کالاهایی است که از ظاهر آن نمیتوان به کیفیت و دوام آن پی برد!
الیاف فرش ماشینی اصلی‌ترین دلیل کیفیت آنها است. هرچه الیاف به‌کار رفته در فرش بهتر، بادوام‌تر و زیباتر باشد، فرش با کیفیت تر است. الیاف فرش با توجه به جنس آنها به دو دسته‌ی الیاف طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند و همچنین با توجه به طولشان در دو دسته‌ی الیاف منقطع و یک‌سره شناخته می‌شود.
پیشینه تولید فرش ماشینی
از نظر تاریخی؛ حدود 40 سال است که انواع طرح فرش ماشینی در ایران تولید می شود و با گذشت زمان عواملی چون ، طرح های بسیار متنوع و متفاوت و همچنین قیمت مناسبی که به دلیل سرعت تولید و نوع الیاف و مواد اولیه ی آنهاست، سبب استقبال زیادی از سوی مردم شده است.
در ابتدای دهه ۵۰ اولین فرش ماشینی تولید داخل در کارخانجات مخمل و ابریشم کاشان توسط ماشین‌های مخمل بافی ژاکارد و با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتاً کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار گردید. همزمان با آن عده‌ای از تجار، فرش‌هایی با همین مشخصات و تا حدی مرغوب‌تر از کشور بلژیک وارد بازار ایران نمودند و سلیقه ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند.
با مشاهده استقبال نسبتاً مطلوبی که مردم از فرش ماشینی به عمل آوردند صاحبان گروه صنعتی بهشهر که از کارخانه‌داران و سرمایه‌گذاران خوشنام کشور بودند، اقدام به تأسیس شرکت بزرگی به نام شرکت صنایع کاشان نمودند که فعالیت آن در زمینه تولیدات مواد مرتبط با فرش و همچنین خود فرش ماشینی بود و اولین محصول آن در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد. این محصول با نمونه‌های قبلی کاملاً متفاوت و شباهت‌های زیادی به فرش دستباف داشت که به خصوص نوع پشمی آن فوق‌العاده مورد اقبال عمومی قرار گرفت. متعاقب آن شرکتهای دیگری از جمله شرکت شهباف که بعدها به فرش گیلان تغییر نام داد و همچنین شرکتهای فرش پارس و مولن روژ (نقش ایران) و فرش اکباتان تأسیس و به رقابت پرداختند.
این امر تا اواخر سال ۵۷ به‌طور معمول ادامه داشت و شرکتهای بزرگ تولیدکننده فرش با هم در حال رقابت بودند. پس از مصادره اموال و کارخانجات تعدادی از سرمایه‌داران ایرانی در سال ۵۸ از جمله شرکتهای ملی (مصادره شده)، کارخانجات فرش ماشینی موجود نیز چون صدها واحد تولیدی دیگر زیر پوشش مدیریتی سازمان‌های دولتی مثل سازمان صنایع ملی ایران، بنیاد مستضعفان و جانبازان و … درآمد و مدیران دولتی اکثراً کم تجربه و بیگانه با مسائل صنعت، به مدیریت این کارخانجات بزرگ و با ارزش منصوب شدند و از آن پس منحنی حیات این کارخانجات به سراشیبی افتاده و رو به افول نمود.
در سال ۵۷ تعدادی از متخصصان صنعت نساجی و دست‌اندرکاران صنعت فرش ماشینی و همچنین پاره‌ای از کارخانه‌داران که تا آن زمان در رشته‌های دیگر نساجی فعال بودند به فکر ایجاد واحدهای جدید فرش ماشینی افتادند و کارخانجاتی از قبیل قالی سلیمان، فرش مشهد، فرش شیراز (دناژ)، فرش مازندران، فرش باستان و ستاره کویر و تعدادی دیگر در گوشه و کنار کشور و با ماشین‌های مربوط به آن زمان مثل وندویل ALD۶۱ و AL۱ و TEXTIMA شروع به کار نمودند و از همین‌جا سیر تحول فرش ماشینی در بخش خصوصی و توقف یکی پس از دیگری کارخانجات بزرگ موجود تحت پوشش دستگاه‌های دولتی آغاز شد. با انتقال تدریجی متخصصان شاغل در کارخانه‌های بزرگ به کارخانه‌های نوپا رقابت جدیدی در زمینه تولید فرش ماشینی در میان واحدهای بخش خصوصی درگرفت، ولی تحول اساسی در صنعت فرش ماشینی در کشور از سال ۶۵ شروع شد که این سیر تحول موجب ایجاد بیش از ۱۶۰۰ واحد کوچک و بزرگ تولیدکننده فرش گردید که در حال حاضر مشغول رقابتند.
در ابتدا شاید کسی گمان نمی کرد این نوع از فرش ها بتوانند با فرش های دستبافت رقابت کنند اما با توجه به بالا بودن قیمت فرش دستباف و همچنین به علت تنوع بسیار زیاد فرش های ماشینی در طرح و رنگ و کیفیت، بسیاری از افراد به سمت این فرش ها تمایل بیشتری پیدا کردند. به طوری که امروزه فرش ماشینی یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی به شمار می رود.
روش تولید فرش ماشینی
فرش ماشینی توسط ماشین آلات مختلفی تولید می‌گردد که می‌توان به دستگاه‌های تکسیما، واندویل، شونهر، Alpha ,CRX, ASR, VTR و… اشاره کرد. جنس هر فرش نیز می‌تواند آکریلیک یا BCF و مخلوطی از این دو، یا الیاف جدید ابریشم مصنوعی (پلی استر) باشد. قابل ذکر است که فرشهای ۱۰۰٪ آکریلیک دارای کیفیت و قیمت بالاتری هستند ولی فرشهای ابریشم مصنوعی در حال حاضر به دلیل عدم پرزدهی و شستشوی بسیار آسان و ثبات و درخشندگی بالا در بازارهای جهانی به عنوان بهترین کفپوش مورد توجه قرار گرفته و همچنین فرشها بر اساس شانه به ۳۵۰، ۴۴۰، ۵۰۰، ۷۰۰، ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰و ۱۵۰۰ شانه تقسیم می‌شوند. تراکم فرشها نیز می‌تواند براساس نوع ماشین و شانه بین ۷۰۰ تا ۴۵۰۰ باشد. نوع جدیدی از فرش ماشینی با نام فرش ماشینی گل برجسته نیز در حال تولید است که مکانیزم تولید آن به این صورت است که یک یا دو نخ از الیاف فرش دارای این ویژگی هستند که به هنگام فرایند هیت ست شدن فرش (بخاردهی) طولشان کاهش می‌یابد و کاهش طول خواب باعث برجسته شدن ظاهر کلی فرش می شود. به این فرش ها در اصطلاح فرش هایبالک یا گل برجسته گفته می شود.
جنس الیاف به کار رفته در فرش ماشینی چیست؟
فرش های ماشینی امروزی با الیافی گوناگون و با کیفیت های مختلف تولید می شوند. از جمله مهم ترین الیاف به کار رفته در این فرش ها می توان به نخ های پلی استر یا ابریشم مصنوعی، پلی پروپیلن و الیاف اکریلیک اشاره کرد. در این بین به نظر می رسد فرش های بافته شده از الیاف اکریلیک هیت ست شده، از دوام بالاتری برخوردار هستند و میزان پرز دهی کمتری نیز دارند. به همین علت در سال های اخیر این نوع از فرش ها محبوب تر بوده اند.
مفهوم شانه و تراکم
اگر تا به حال برای خرید فرش ماشینی اقدام کرده باشید حتماً اصطلاحاتی مانند شانه فرش یا تراکم فرش به گوشتان خورده است. در این‌جا به اختصار به توضیح آن می‌پردازیم و بررسی می‌کنیم که فرش چند شانه خوب است؟ البته قبل از هر چیز باید متذکر شویم که مقدار بالای شانه و تراکم فرش الزاماً به‌معنای مرغوبیت فرش و دلیل انتخاب آن نیست و عوامل دیگری نیز در انتخاب فرش ماشینی تأثیرگذارند.
شانه فرش چیست؟
در دستگاه‌های بافندگی به‌طور معمول بخشی به نام شانه فرش وجود دارد که تار فرش از بین شانه رد می‌شود. در انواع فرش ماشینی منظور از شانه فرش همان تراکم عرضی فرش است که به تعداد ریشه یا گره رنگ در یک متر از عرض فرش ماشینی گفته می‌شود که به نام شانه فرش یا reeds نیز شناخته می‌شود. در واقع تراکم عرضی در قسمت گره‌هایی را که بافته شده‌اند، همان شانه فرش می‌گویند و واحد آن متر است و به‌راحتی محاسبه می‌شود. به‌طور مثال اگر می‌گوییم فرشی ۱۰۰۰ شانه است، یعنی در هر یک متر از عرض آن تعداد گره‌ها ۱۰۰۰ عدد است؛ بدین ترتیب با محاسبه گره‌های یک‌پنجم و یا یک‌دهم در یک متر می‌توانیم شانه فرش را اندازه‌گیری کنیم.
تراکم فرش چیست؟
همانطور که گفته شد شانه همان ریشه و گرهی است که در عرض فرش و در هر متر مربع آن وجود دارد. تراکم نیز به تعداد گره‌هایی گفته می‌شود که در طول فرش و در هر متر مربع واقع شده است. هر چه تراکم یک فرش بیشتر باشد در نتیجه فرش دوام بیشتری خواهد داشت و سفتی و استحکام آن نیز بیشتر می‌شود؛ اما بالاتربودن شانه فرش سبب می‌شود که بافت فرش ریزتر باشد که شباهت بیشتری را به فرش دستباف خواهد داشت و معمولاً به این نوع فرشها فرش ماشینی دستباف‌گونه می‌گویند.
هرچه تعداد شانه فرش بیشتر باشد، ظریف‌تر و زیباتر است و هرچه تراکمش بیشتر باشد، محکم‌تر و جذاب‌تر است؛ پس بهترین تراکم فرش ماشینی می‌تواند بالاترین تراکم باشد اما این دلیل نمی‌شود که ارزش و ویژگی‌های سایر فرشهای ماشینی با شانه‌ها و تراکم‌های پایین‌تر را ندید گرفت.
تفاوت فرش شانه و تراکم بالا با فرش شانه و تراکم پایین
هرچه تراکم و شانه بالاتر می‌رود تعداد گره‌های خاب یا پرز فرش در متر مربع نیز زیادتر می‌شود و اجباراً باید از نخ‌های فرش ظریف‌تر و نازک‌تر در بافت فرش استفاده شود و به طبع آن ارتفاع نخ خاب در فرش نیز کاهش می‌یابد. مثلاً در فرشهای ۵۰۰ شانه ارتفاع خاب تا ۱۱ میلیمتر است که این عدد در فرشهای با تراکم بسیار بالا تا ۴ میلیمتر نیز کاهش می‌یابد. هرچه تعداد شانه فرش بیشتر باشد، ظریف‌تر و زیباتر است و هرچه تراکمش بیشتر باشد، محکم‌تر و جذاب‌تر است؛ پس بهترین تراکم فرش ماشینی می‌تواند بالاترین تراکم باشد اما این دلیل نمی‌شود که ارزش و ویژگی‌های سایر فرشهای ماشینی با شانه‌ها و تراکم‌های پایین‌تر را ندید گرفت.
فرش ماشینی 4500 بالاترین تراکم را دارد که این تراکم بالا منجر به خلق فرشی نرم، ریزبافت و لطیف می‌شود. البته ضخامت چنین فرش‌هایی نسبت به فرش‌هایی با شانه کمتر، پایین‌تر است، چون هرچه شانه فرش کمتر باشد، فرش ضخیم‌تر است؛ یعنی فرش ۷۰۰ شانه با تراکم ۲۵۵۰ از فرش ۱۲۰۰ شانه با تراکم ۳۶۰۰ ضخیم‌تر است. اگر می‌خواهید فرش ظریف و نازکی داشته باشید، باید سراغ فرش‌هایی با شانه‌های بالا بروید که ضخامتشان کمتر است. در صورتی که دوام و ضخامت بالای فرش برایتان اهمیت دارد، فرش با شانه و تراکم پایین انتخاب کنید. در نتیجه می‌توان گفت فرشهای ۷۰۰ شانه نسبت به فرشهای ۱۲۰۰ شانه دوام بالاتری دارند.
هر فرش دو نوع تراکم دارد: عرضی و طولی
تراکم عرضی فرش (شانه): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از عرض فرش می‌گویند که به نام شانه شناخته می‌شود. برای مثال: قالی ۵۰۰ شانه به این معنی است که در هر متر از عرض فرش معادل ۵۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شده‌است. شانه‌هایی که به‌طور معمول در بازار می‌باشند عبارتند از: ۳۲۰-۳۵۰-۳۸۰-۴۰۰-۴۴۰-۵۰۰-۷۰۰-۱۰۰۰-۱۲۰۰-۱۵۰۰ شانه
تراکم طولی فرش (تراکم): به تعداد ردیف پود موجود در یک متر از طول فرش تراکم فرش گفته می شود.
از آنجا که در دستگاه‌های جدید، به ازای هر ردیف از گره‌های فرش سه ردیف پود استفاده می‌شود، پس می‌توان گفت مقدار تراکم فرش برابر است با تعداد گره‌های موجود در یک متر از طول یک فرش ضرب در سه.
به همین دلیل فرشهای ۷۰۰ شانه با تراکم ۲۱۰۰ و فرشهای ۱۰۰۰ شانه با تراکم ۳۰۰۰ و فرشهای ۱۲۰۰ شانه با تراکم ۳۶۰۰ در بازار موجود هستند.
اما در دستگاه‌های قدیمی‌تر که فرش‌هایی با تراکم ۳۵۰ و ۴۴۰ و ۵۰۰ بافته می‌شد به ازای هر گره دو ردیف پود استفاده می‌شد، پس در این فرشها تراکم فرش برابر است با تعداد گره‌های موجود در یک متر از طول فرش ضرب در دو.
تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع از فرش: تراکم عرضی ضرب در تراکم طولی را گویند. برای مثال اگر تعداد گره رنگ در عرض برابر با ۷۰۰ گره و در طول هم معادل ۹۰۰ گره رنگ باشد؛ بنابراین تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع ۶۳۰/۰۰۰=۹۰۰x۷۰۰
همیشه مقدار تراکم از شانه بیشتر است و حاصل ضرب شانه و تراکم تعداد سر نخ در متر مربع و حاصل ضرب شانه و تراکم تقسیم بر ۲ یا ۳ (بسته به نوع دستگاه فرش بافی) تعداد گره در متر مربع می‌شود.
یکی از نکات مهم در فرشهای ماشینی ارتباط معکوس تراکم فرش و ضخامت فرش است. به عبارتی در فرش های با تراکم بالا به علت روی هم آمدن خاب های فرش، برای مشخص شدن طرح فرش بایستی از خاب کوتاه تری استفاده شود. به همین دلیل فرش ماشینی ۱۵۰۰ شانه از کمترین ضخامت نسبت به سایر فرشها برخوردار است.
شهرهای تولیدکننده فرش ماشینی در ایران
کارخانجات فرش ماشینی در اکثر شهرهای کشور وجود دارد ولی بسته به امکانات در برخی شهرهای کشور از کثرت بیشتری برخوردار است که می‌توان کاشان را به عنوان پایتخت فرش ماشینی ایران نامید چرا که در این شهر بیش از ۷۰۰ واحد فعال در امر تولید فرش ماشینی فعال است. همچنین این شهر دومین تولیدکننده بزرگ فرش ماشینی در ایران و علاوه بر کاشان، تولید فرش ماشینی در شهرهای آران و بیدگل ، مشهد، دلیجان، یزد، اصفهان و تهران، ماکو نیز چشمگیر است.
طرح های فرش ماشینی
فرشهای ماشینی تنوع بی‌نظیری در طرح‌های کلاسیک ، مدرن و فانتزی دارند. تقریبا انواع طرح فرش ایرانی از جمله خشتی ، افشان، بته جقه، درختی، شکارگاه، گل فرنگ، گلدانی، ماهی درهم، محرابی و… را می‌توان در فرشهای ماشینی یافت.
اگر محدودیتی در میزان بودجه ندارید فرش ۱۲۰۰ یا ۱۵۰۰ شانه انتخاب کنید. این فرشها تراکم بالایی دارند، از این رو شباهت بیشتری به فرشهای دستبافت دارند و طرح و نقشه فرش را زیباتر نمایان میکنند.
اگر تصمیم دارید فرش نسبتا خوبی با قیمت مناسب خریداری کنید بهتر است از میان طرح‌های مختلف فرش ۱۲۰۰ شانه فرشی را انتخاب کنید. اما ممکن است به دنبال خرید فرش مناسب و ارزان‌قیمت برای منزل خود باشید، در این صورت فرش ۷۰۰ شانه هم نیاز شما را برطرف می‌کند. فرشهای ۷۰۰ شانه به دلیل برخورداری از ضخامت زیاد، عمر مفید بیشتری دارند و برای مکان‌های پررفت‌وآمد گزینه مناسبی محسوب می‌شوند.
برای اتاق خواب به‌ویژه اتاق خواب کودکان می‌توانید انتخاب طرح‌های مدرن و فانتزی را در اولویت قرار دهید. این فرشها در سایزهای مختلف در بازار وجود دارند و شما می‌توانید با توجه به دکوراسیون اتاق خواب فرشی با طرح و رنگ مورد نظر خود خریداری کنید.
نحوه نگهداری از فرش ماشینی برای افزایش طول عمر
فرش یکی از وسائل با اهمیت و گران‌قیمت منزل است؛ لذا باید در نگهداری آن دقت نمود:
همانطور که می دانید یکی از موارد مهم در نگه داری فرش، روش های مراقبت صحیح از آن می باشد تا عمر فرش ماشینی شما هر چه بیشتر افزایش پیدا کند. در ادامه این مقاله برای شما 10 روش ساده برای نگهداری از فرش ماشینی را آورده ایم.
- فرش را در محیط‌های مرطوب قرار ندهید. رطوبت دشمن فرش است. در تار و پود فرش معمولاً پنبه یا جوت به‌کار می‌رود که در محیط مرطوب دچار پوسیدگی می‌شوند.
- در صورت ریختن هر مایعی بر روی فرش سریعاً نسبت به تمیز نمودن فرش و رفع لکه اقدام نمایید.
- فرش را در نزدیکی بخاری و منابع حرارتی قرار ندهید.
- اگر فرش شما روی سرامیک حرکت می‌کند، از ترمز فرش کمک بگیرید.
- رول نمودن فرش، هنگام جابجایی و نگهداری بهتر از تا نمودن فرش میباشد.
- اشیاء سنگین مانند مبل، کمد و میز ناهارخوری را حتی الامکان روی فرش قرار ندهید. اگر مجبور به این کار هستید اولاً از در زیر پایه‌ها از یک قطعه طلق، فوم فشرده یا موکت چند لا استفاده نمایید. ثانیاً هر چند وقت یک‌بار این وسایل را جابجا نمایید.
- به صورت هفتگی فرش را جارو نمایید.
- فرش را هر شش‌ماه یک‌بار سر و ته نمایید. این کار سایش فرش را به تعویق می‌اندازد.
- فرش ماشینی را در معرض تابش نور خورشید قرار ندهید.
- برای شستشوی فرش از قالیشویی های معتبر کمک بگیرید. بهترین وقت برای شستشو اواخر بهار و تابستان است.
اصطلاح لچک ترنج و حاشیه
چنان که از طرح قالی‌های کهنه پیداست، باغ‌های قدیمی ایران و طرح آن روی قالی، دارای چند حوض بوده که این حوض‌ها به وسیله ی جوی‌های آب مرتبط بوده‌اند. باغ یا طرح آن با اشکال منظم هندسی چهار گوش، شش ضلغی، لوزی و امثال آن مشخص می‌شده که بین آنها رابطه وجود داشته است. منشأ این طرح به نقوش گلستان و طرح های باغی در قالی ایران بر می گردد.
البته برخی معتقدند که اصل این طرح ابتدا بر روی جلد قرآن ها و کتب نفیس دیده شده و از آن جا مورد توجه طراحان قالی قرار گرفته و با رعایت اصول و ضوابط مربوطه به قالی ایران راه یافته است. طرح لچک و ترنج، طرحی است عمومی، معروف و زیبا و بسیار رایج در قالی ایران که از مکتب شاه عباسی به این سو در قالی بافی مناطق مختلف کشورمان کاربردهای زیادی داشته است.
فرشهای سنتی ایران عموماً دارای گلی در وسط به نام ترنج هستند که یادآور حوض‌های خانه‌های قدیمی می‌باشند. چهار مثلث در چهار گوشه فرش لچک‌ها را تشکیل می‌دهند. قاب دور فرش به نام حاشیه خوانده می‌شود. ترنج به شکل دایره (مانند تصویر روبرو) یا بیضی و برخی اوقات دوکی شکل میباشد. طرح لچک‌ها معمولاً برگرفته از ترنج همراه با اضافاتی است.
فرش ماشینی تمام ابریشم
فرش ابریشم ماشینی در رنگ‌ها و طرح‌های متنوع، روح ، رنگ ، جذابیت ، رویا و گرما را به دکوراسیون خانه‌ها می‌آورد و گزینه‌ای مناسب برای دکوراسیون کلاسیک ایرانی میباشد. بهترین فرش ابریشم ماشینی در کارخانه‌های کاشان بافته می‌شود؛ کارخانه‌هایی که با به‌کارگیری به‌روزترین و مجهزترین دستگاه‌ها بر تمام مراحل تهیه یک فرش ابریشم ماشینی از نخ‌ریسی تا بافت، کنترل دارد. این فرشها باوجود تمام معایب و محاسنی که دارند در مغازه‌ها جلوه گری میکنند و چشم‌ها را به خود خیره می‌گردانند.
این مدل فرش به دلیل شباهت زیاد با فرشهای ابریشم تبریز و قم نامگذاری شده‌است. در بافت این مدل فرشها از نخ پلی استر برای شفافیت فرش استفاده می‌شود. بیشتر طرح‌ها و نقشه‌ای فرش تمام ابریشم ماشینی از طرح‌های فرشهای ابریشم تبریز اقتباس شده‌است.